A. Kipanghangna
ZCLS Kum 45 cin Ciaptehna Magazine ading Article khat hih thulu tawh gelh ding hong kisehna ah Executive Secretary Rev.Khai Suan Mang in nong zaksak manin ka angtang mahmah hi. Ahizong in nong thulu piak uh pen tulai ei Zomite lak ah apil, asiam, anavaak leh atei, akizen leh abel teng mah gamdang tung himawk a, ei inn ah omlaite in amau aading deihsak thu cih atding pen hamsa sa in kakisuang giauguau khol hi. Kawlmite thu gentheh theih zeel khat ah: ‘Mipilte’n zong theisam napi in phawkkhalo thei zeel uh’ acih bangin thei napi uh in aphawk khakloh uh a om khakleh cihna in pawlkhat hoih isakte pulak nuam hang. Bangbang hileh i-muh bangbang in at lehang gamdang atungsa te-in zong asim nasiam peuhle-uh cin innlam aten hong deihsak lam-etna uh lian mah hi-ei ci-in na sansiam ciat un.. Muhna leh kideihsakna akibat kei leh zong ngaihdam bawm ah na khia lelta un. Akimangthei sun nasak uh a om leh na laksiam peuh le-uh cin khangto thei semsem ding hihang. USA zin mun kahihman kapulakte pen tualai tungte tung pan kamuhna dawpphahna hipahdeuh hi.
B. Banghangin gamdang ah kilal, kitung phadeuh hiam?
Leitung galpi nih khit nung leh a diakdiak in leitung gam tuamtuam leh ei gamsungah zong ah gal-le-sa buaina hang, ki-ukna anoploh hang, khangnote mailam khantoh nading lampi abinna hang, neek-le-dawn hamsatna hang, mailam ah tate khanna ding ahoih geelsaknopna hang leh thupiang tuamtuam namkimte hangin gamdang ah kilal kizuan hi in kathei hi.
Gtn. Sente in 1940s beikuan lamin Communist gam asuah uh ciangin amau sungah acithei leh khuamu zawdeuhte in USA gam nazuan uh hi. Koreate in zong 1950 tuung lam in leh Vietnamte in 1970s beikuan lamin natung uh hi. Ei Kawlgam ate in Kawlgam suahtakna ngahkhit sawngin buaina hangin Kayinte 1950 bul hun lai in alom in na tung masa in ei Zomite in ahihleh 1988 khit gamsung hong nakbuai khit ciangin tuni dongin Guam, Malaysia, Thailand, Singapore, India tawn in gamthumna akici Australia, Canada, USA, Japan, Norway, Sweden leh Europe gamnuamte ah kitungta hi. Dr. JM Paupu ii ‘Zomi in Diaspora’ laibu sungah agenna ah gamdang mun 30 val ah ei Zomite bang South Africa gam dongin kithehthang in kitungkhin ta hi ci-in na pulak khia hi..
Laisiangtho bu sung ah Piancil hun lai-in Jacob ii suan Israelte Egypt gam ah saltanna leh BC Kum 700 beikuan kum 600 kikal in Jerusalem khuapi asiat ciangin Israelte Babylon gam ah saltangin apai leuleu uh i mu hi. Athu nih in en lehang Pasian in hemkhia pakin ahun acin ciangin agam uh ah atung kiksak hi. Hih in Pasian deihna a omkhol thu khat mah ahihmah bangin tu in eite khempeuh zong ahun atun ciangin i pianna gamciat mah kingai in Pasian in hong tunkik ding ahihna kimukhol thei hi.
Leitung galpi masa lai 1914-1917 kum lai in gam hong-uk Mikangte hang in Piantit ah iPu iPate Labour Corps in mi 1033 ana pai man un ei Zomite khantohna lianpi akipatna hipah hi. Tuamah bangin tu in igamsung ah buaina tuamtuam hangin akhangtosa gamte kizuatna zong Pasian deihna om hingel ding hi cih ilam-en a, Blessing in Disguise mikangte pau a asia pan ahoihna lam ah ahihkeh poilem khat hikha ding in akila thei hi.
Nidanglai ate saltaang nam khat kici h. Tuhun in gamdang atungte pen peemtate(asylum) leh gam beelte(refugee) mah kicikik bilbel hi. Eimau mah bangin Leitung gam tuamtuam pan ah amau vaihamsatna tuamtuam a om manin USA bangah Leitung minamkim atung uh hi. Bangbang ahizong in second class citizen tawh kibang simin thuak-hamphatna leh haksakna ituak thei mah ding ahi uh hi. Hong kideidanna leh kinawlkhinna tuamtuamte zong kituakkha thei ding mah hi cih theihkholh gige ding zong ahi hi
C. Migam mi lei ah bangci gamtat ding ihihiam?
Hih bangin gam nih gam thumna ah ikitheh thang ciangin I tuntunna gam ah Cultural Shock ci in tatzia, ngeina kibatloh man leh kampau kikhatloh manin haksatna kituak pha pen ci uh hi. Nuntak nading nasep siamna tampi kinei pakthei nailo in Sushi zial, Setzung ah nasep leh muh bangbang atuamtuam kisem phot hi. Ei gam pan Siavuan, Engineer, Sitni, Sangsia ongsa hitamah leng zong amau paizia (system) leh ciangtanna (standard or criteria) tun masiah ong sang nuampak nailo in Kumpi nasepna kilut pah theilo phot hi. Sangkahdan kibanglo in tate Sangkahna ah zong akikim tehna (equivalency) tawh kiseh in sinsak phot uh hi. Amau gamtatzia System tampitak om in kisin tohto led kisek masak phot mah ding hi. Kithakpat det kul ding hi.
D. Jeremiah in bangci gamtat ding cih hongna lamlahna om gige khin.
Kamsang Jeremiah[DT1] in Babylon gam ah saltangte tatzia ding a pulak kholh thu atom in i pulak kik pak ding hi. Jer. 29:4-14 sungah atatzia ding uh agenkholhna ah:
- Inn lam unla asungah teeng un. Huan bawl unla asungah naciinte uh ne un.
- Zi pi unla tanu tapa nei un. Na tapate-ading mo la unla, na tanute uh mo khak un. Tua hileh amau in zong tanu tapa hong nei ding uh hi. Kiam kei unla pung zaw un.
- Note sal in kong koihna khuapite phattuam nading bawl unla, tua khuapi adingin Topa tung ah thunget sak un. Banghanghiam cihleh tua khuapi in phattuamna ngahleh no zong phattuamna angahmah nahi uh hi.
- Note lak-ah a om na kamsangte uh leh na ai-santheite uh khemsa in natakei unla, amangmat honggente uh na ngaikei un. Banghanghiam cihleh ka min tawh no kiangah honggen uh thute amauthu hi a ka sawllohpi ahi uh hi.
- Babylon khua ah kum 70 na omkhit uh ciangin note kong kankik ding a hihmun mah ah kong lakik ding hi. Banghang hiam cihleh kong kamciamna tangtungsak in mailam ah lam-etna note kong piakik ding hi.
- Na siatna dinguh hilo in na phattuamna dinguh geelna kaneihte kei bekin ka thei hi.Tua hun ciangin note in kei hongsam in nong zong ding uh a, ken zong kong dawng ding hi.
- Na lungsim khempeuh uh tawh nong zon uh ciangin nong mu ding uh hi.
- Note kong lakkhiatna mun mah ah kong tunpih kik ding hi. acihte thei gige ni.
E. I kideihsak Thupite atom in Pulak lehang
Koikoi gam i tung zong in i mangngilh lohding a, i zuih, i let, i zat i ciin cinten ding thupi lian thum om kasa hi. Tuate in:
- i Minam min mangngilh ngeiloding. I minam tangthu, i pu ipate pianna gam leh tangthu ciing thei, gen thei, suutthei sinsen in minam kemcing den ding hihang.
- I Pupa ngeina leh tatdante tuam vilvel aneite (Distinctive characteristics of Cultural inheritance, tradition, customs and manners)ihi-a, ciing in, vom in, zang ding hihang. Tuate atom in genkik pak lehang:
Kiteenna ah mokilakna, mo kipi-kikhakna dan, i ngeinate zat ding, Biakna vai tawh kiteenna tawh zopdan, nau min phuah dan, u leh nau kihuaina ding in inndonghta (household council) kigualh dan, gamhluah dan, tangval lai in sum le pai thalawhte Nu le Pa kiang ahihkeh innpi luah ding upapen kiangah nauzawte in tangtang daan, inn tuansa gawh dan leh gamh khen/hawm dan, unau sanggam leh Pute zukholh leh tanaute sakigawhdante cihbang izia i tong hoihte ciing in ihihtheih zahzah in zui in zang ding hihang.Hih in eimau birth-right zong hipah hi. Kuamah in hong saipih theilo thuhoih phamahmah aneite ihi hi.
- I kampau ihaam, i laite mangsak lo-in zuuntoto in, ipu ipate pilna thuciinte, paunakte, agualzawh minthannate uh ciing, zui in zuun toto in keemcing ding hihang.
F. A kikhantohna pahtaak huai thute
Kum 2009 pan in 2025 dong USA gam ah ka nupa un kazin mun uh hii. Ei Zomite nakpitak in tong le laam cihzah in nakikhai in na khangto mahmah uh a ikipak mahmah hi. Adiakdiak in:
- Mikim ana cithei ciat uh aa, ei Zo danin Inn le lo, Silh leh teen, Neek leh dawn ci-in i thupitsakna namthum i gualhmah bang in Inn hoih nono.huang tawh ahihkeh Apartment nuam vive ah ana teeng uh hi. Inn kim in Motor nih leh thum anei uh hi. Cyber-truck nangawn ahawl veuveu i omta hi.. Silh le teen, neek-le-dawn bel gen na vanglak omlo in akicing mahmah ciat uh hi. Atuikhal bawm (Fridge) uah akoih asawtlua neektheih te bang gai zolo in asawt ciangin a paai liang uh hi. Sum zong siam tam in Millionaire kici mihau tampi om in mikim in nuamsa ciat uh hi.
- Siamsinna ah Zomi khuak bel leihoih a kituh khaici bangin Pilsinna hoihna mun tungkha uh ahihman, laisiam ciat uh hi. High School graduate athupisak mahmah uh a, School graduation ah apil pente thugensak(Valedictory Speech)apia Zomi sangnaupang pil ana tam mahmah hi. Medical Doctor leh Pilna sanglam ah Doctorate level azo zong tampitak a na omta uh hi. Khangthakte Mangpau siamlua kisa in apau uh Americante bang in manlang in kizamanlo liang hi.
- Kumpi nasem leh Galkap sem numei pasal in ana om kiukiuta uh hi.
- Apil leh laitan sang anei zawdeuhte in khasum tampipi sang ana omta uh hi.
- Portland bang ah Zolai sinna Kumpi in recognize in Grading Marks (4) ciang apiaksak uhana vaihawm siam mahmah uh hi.
- ZIUS (Zomi Innkuan USA); ZAUS-Zomi Association US.-Portland, ZIPO Zomi Innkuan Portland) cihbang leh USA gambup huamin genvai kizom dindianna leh akhuakhua ah khuamin leh Pawlpi min tawh kizop kipawl dimdiamna nei uh a, nopna dahna ah akihuai diamdiam uh hi. Kuamah kinelhsiah lohna nei uh hi. I minam huai in kepna hoih pen hi.
- Biakna lam nasiatak in khangto mahmah in Tulsa ah FGA, FEMC cihte in Mega Church kici ciang akitungzo zen a angtanhuai mahmah hi.Pasian thugen le lasa siamte hamphahi.
- Zomite kilapsanna leh kipawlna hong tawsawn dingin ZNTV Kaalsim thu tangkona Tulsa ah aphuankhia uh a thupi sa in kipakta ciat hi.
G. Kipuahphat- Kizuun tohtoh lai ding kisam laideuhte Pawl khat
- I tuntunna khualeh tui ah ei Zomite Biakna Pawlpi tamluadeuhin thanem hang akici uh hi. Ahithei zahzah in kigawm lehang thakhauh paizo zaw tham dingciin kilunggulh ta in hoih kisa hi. Kawlte’n “Bawnghonte taikek leh Sapi in matnopsa” acih uh phawkhuai ta hi. Kithutuak in thakhauh takin kipumkhat lehang kuaman hong nopneh zo loding hi.
- Innkuan sung leh nupa kikal thubuaina cih bang a omtheih ciangin Pawlpi Siate leh tanaute’n ei Zo ngeina tawh lemtuah masak huai hi. Omna gamte tatdan zuipah in Palik te’ 911 sampah, Zumkong Mangkong kitunpah hoihlo hi. I minambup minsia hi. Mikim tangthu Record om dimdiam in minsiatna kiciapteh khakding deihhuai hetlo aci uh hi. Kawlgam ah ihteen hang in gamsungsuak (Taingyinthate) minam tuamtuamte in ei danciat tekmah i zat mah bangin gamdang itun hangin ei ngeina hoihte mah zatsiam ding kisam hi. Birth-right and Human right ahi gige hi. Omna gamte Upadi zuihpah samsam ding kisam masa zenzen tuanlo hi. Amau ngeina (culture and tradition) tawh kituak dingin akhun uh hibek a, amau aading in hoih bek hi. Khentel huai hi. Mikim Individual Records sia khading deihhuai loin kidoppah ding hi.
- Ngeina hoihte ahi Sialsawm pawi, Khuado pawi, Zomi Nam Ni pawi, Biakna Pawlpi bup pawi, lasak leh laam kidem pawi, siamna tuamtuam kidemna pawi, Kipahtawina pawi bawl cihte tangzaitakin bawl tohtoh det ding hi.
- Zomite kilapsanna leh khantohna thu kitheihbaih nading in ZNTV ban-ah Zomi News Reporter cih bang in a State ciat uah neih huaita hi. Zomi minthangte Records a kep dingte News Reporter ah guan huai hi.
- Jer.3. 3:3 “Kei nong sap leh kong dawngkik ding-a, na theih ngei nailoh aki-imcip thu lianpite kong gen ding hi” cih leh Jer. 35:15 “Tu in note khempeuh na hoihlohna uh pan in kihei in na gamtat hoihlote uh kipuahpha un. Pasian dangte(tulai thupi isak van leh tatdante) nungdelh lo-in a na nasep kei nak uhleh note leh napu na pate uh kiangah kapiak gam sungah na tung ding uh hi.” acihnate ngaihsun lehang gamdang ah tawlkhat iteen hangin ahun hong tun ciangin itute khang khawng ciangin i gam i lei mah kizuankik nuam tam ding ahi hi. I ngeina hoihte pan ipuapial hetloh dingte, mangngilh hetloh ding leh Pasian mitsuan gige ding hong hilh beh khol hi. I hauhna, i pilna, i neihsate i minam leh i gam adingin kizang nuam veve ciat ding cih zong hong musak khol kasa hi. I gam i lei mah-ah kikhulna ciang khat neih veve tham ding ahihi.
- Gamtat luheek hoihte ahi Internationally accepted manners and etiquettes pen i tunna akhangtosa gamte aamah ki-etteh zong om mah hi. Tua ban-ah tuhun in Computer leh ICT zat hun, SRI leh AI(Artificial Intelligence ) zat hun hongtungta a ei Zomite zong dual tuanlo ding hihang. Ahizong in azat leh a zuun, ahunpiak siam kul in, kidop ding zong tampi om veve tham hi.I khuak tuantual sakkha hetkei ni.
- Minam tampi teenna gam kitung ahihman zi-le- pasal, mo-le-maak tuamtuam kineithei khading hi. I tate in amau kikholhpihte mahtawh hong kingai kha ding uh hi. Kuakua tawh hong kiteeng uh zong in Jeremiah honglamlahna ngaihsun cinten in ei ngeina leh tatdan hoihte kigencian in theihsak masak kisam thei ding hi. Amau zong hong pi-et zaw tham uh hi. A khangtosa gammite mah zong alungsim uh picing hamtang zaw tham uh cih imuhsa zong ong omta veve hi.
- Eimite pen muhna kawcik phadeuh thei in ei khua, ei beh, ei kampau awka ih cihbang i ultungsak lua thei hihang. A zaizaw in minamkim tawh kipawlsiam ding kisam pha deuh hihang. Tangzaisak siamding lungngaih huai thu hita hi.Tua mah bangin ei Zomite diakdiak in leitung minamdang tampite in aneihkholloh hoihna tuamphadeuh ahoih mahmah tampi aneite ihi a, angtanhuai mahmah khat hi. Azuunsiam azuak siam toto ni.
H. Theihhuai Mipilte Thumuhkholhna Thupi khat
Mipilte thumuhkholh thu pulakna khat ah: tulian in akhangtosa gam thumna atungte lak ah atung masa khangmasate (First generation) in gentheihna leh hamsatna tampi atuak pen uh hi. A tawl mahmah ding uh hi. Amaban uh azai mahmah sawnsawn hi.
Ih tate khang ahi khangnihnate pen hiah khangkhia ahihman un imakaihsiam keileh i ngeina, i tangthu, i pau ihaam i khua itui, i beh i phung hong kinlua lo-ding uh hi. Veilua lo-in thupilak lo-in om dildellel thei ding uh hi. Khang kibansamsak khathei ding uh hi.
Ahizong in I tutekhang hun ahi khangthumnate leuleu in eimi thu leh la theinuam in hong lunglut kik leuleu in hong kankik velvel ding uh hi aci uh hi.
Tua ahihman khang kibansam ihihloh nading in ngaihsut kholh huai hi.
- Thuhialbawlna
Buddhist Biakna pankhia Gautama Buddha Pasian thu pulakkhiat lak ah Sangkah laihilh Pilsinna lamten adeih mahmah uh thu in: “Zanni in bang pilna sinsak nahi uh hiam cih na theihnop uh leh tuni in mite gamtat luheekzia en in. Mailam ah khangthakte bangci mi hong hiding hiam cih na theihkholh nop leh tuni in bang pilna guan nahi uhhiam cih en in” aci hi.
Tua ahihman in khang kibansaploh nading in, ita-itute khang dong akimang ding in tuni a eimau akhang masa, gamdang atung masate vaipuak gik mahmah hi. Tate mailam ding khualna tawh akhangtosa gam thumna nazuat man-un muhtheih in a gah manpha na atat-ta uh a tawldam huaisam hi. Pa S.B. Langhno (Portland) in. ”Kakhan sungin ka thugeelna lak ah USA ah lal ding kangaihsut a, kakhentatna mah tuak kisa pen hi” acih dik kasa hi.
Topa in i Zogam vaanzo ding in noteng gamdang ah hong tungsak masa mi hamphate nahi gige uh hi. Apiang peuhpeuh hangin Topa tungah lungdam kozaw ni. Praise the Lord!
Dated: Ngalliam, July 11, 2025.